سوادآموزی انقلابی برای دانستن

یکی از مهم ترین محافلی که نیروهای انقلابی پیش از انقلاب جمع می شدند کتاب خانه های مساجد بود. دوران انقلاب، به خصوص سال های 56 و 57 فرهنگ کتاب و کتاب خوانی بین نیروهای انقلاب رشد چشمگیری داشت. داستان کتاب های جلد سفید مال همان دوران است. کتاب هایی که به خاطر ممنوعیت چاپ در سال های مبارزه با تیراژ وسیع با جلد سفید و مخفیانه چاپ و توزیع می شد

با این وجود در سال های جنگ رشد آمار کتاب خانه ها در کشور کند بود، اما بعد از آن کتاب خانه ها رشد فراوانی یافتند طوری که طی سال های 68 تا 75 تعداد کتاب خانه های کشور بیش از دو برابر شد؛ یعنی از کم تر از 500 باب به بیش از 1000 باب رسید.

این رشد بعدها هم ادامه یافت و بر اساس آمار غیررسمی هم اکنون ما نزدیک به دو هزار کتاب خانه ی فعال در سطح کشور داریم؛ که البته این غیر از کتاب خانه های مساجد و مدارس است. همزمان با افزایش تعداد کتاب خانه ها کتاب های کتاب خانه ها هم رشد چشمگیری داشته است و از دو میلیون نسخه در سال 57 به حدود بیست میلیون نسخه کتاب در سال های اخیر رسیده است. اعضای کتاب خانه ها هم بسیار بیشتر از گذشته شده اند و هم اکنون فقط  کتاب خانه های وزارت ارشاد بیش از یک میلیون عضو دارند که این افراد سالانه بیش از 5/22 میلیون نسخه کتاب امانت می گیرند.

شاید یکی از مشهورترین این محافل و کتاب خانه ها، کتاب خانه ی مسجد امام حسین خرمشهر باشد. کتاب خانه ای که محفل رشد و بالندگی شهدا و مدافعان خرمشهر شد. بر اساس آمار بیشتر شهدای خرمشهر از اعضای همان کتاب خانه بودند.

به همه ی این آمارها باید آمار کتاب خانه های تخصصی و نیمه تخصصی مختلفی که در پژوهش کده ها، دانش کده ها، دانشگاه ها و دیگر مراکز مطالعاتی و پژوهشی تاسیس شده و به مخاطبان خاصشان خدمات می دهند اضافه کرد.

تحول در نشر

آمار می گوید از بهمن سال 1357 تا 25 دی 1387، ناشران ایرانی 542 هزار و 485 عنوان کتاب منتشر کرده اند به تیراژ دو تریلیون و 521 میلیارد و 789 میلیون و 768 جلد؛ یعنی به طور متوسط هر سال پس از انقلاب 18 هزار و صد عنوان کتاب به تیراژ 84 میلیون و 59 هزار و 659 جلد در کشورمان منتشر شده است.

البته این رشد ثابت نبوده و فراز و نشیب های بسیاری داشته است. در حالی که سال 1357 تنها 274 عنوان کتاب در کشور منتشر می شده، سال 1360 آمار کتاب های منتشر شده به 1438 عنوان رسید. به عبارتی آمار کتاب های منتشر شده طی چهار سال، بین سال های 57 تا 61، 52 درصد رشد داشته است. اما جنگ که شروع شد، آمار رشد افت کرد و از سال 61 تا سال 67 میزان رشد کتاب های منتشر شده فقط 5 درصد بود. البته شاید بتوان گفت با توجه به تحریم های اقتصادی و شرایط جنگ رشد نسبتاً خوبی بوده است.

جنگ که تمام شد، آمار رشد تولید و چاپ کتاب در کشورمان سریع رشد کرد. سال 1368، 6850 عنوان کتاب در ایران چاپ شده بود که این آمار در سال 1375 به 16 هزار و 575 عنوان رسید؛ یعنی نزدیک به سه برابر شده است. در آن سال ها بیش ترین آمار کتاب های منتشر شده مربوط به حوزه ی کتاب های زبان های خارجی و ترجمه ای بود که شاید بی ارتباط با سیاست های توسعه ی اقتصادی و بحث های سازندگی نبوده است. آمار رشد تولید کتاب در سال های بعد هم ادامه یافت طوری که در سال 1381، 31 هزار و 451 عنوان کتاب در کشور منتشر شد.

بر اساس آمار رسمی واحد انتشارات و اطلاع رسانی خانه ی کتاب، کتاب هایی که در ایران منتشر می شوند معمولاً در حوزه های کلیات، فلسفه، دین، علوم اجتماعی، زبان، علوم طبیعی، ریاضیات، علوم عملی، هنر، ادبیات، تاریخ و جغرافیا هستند.

کتاب های دینی درصدر

بر اساس آمار رسمی واحد انتشارات و اطلاع رسانی خانه ی کتاب، کتاب هایی که در ایران منتشر می شوند معمولاً در حوزه های کلیات، فلسفه، دین، علوم اجتماعی، زبان، علوم طبیعی، ریاضیات، علوم عملی، هنر، ادبیات، تاریخ و جغرافیا هستند. در این سال ها 117 هزار و 273 عنوان کتاب در موضوع دین چاپ شده و به عبارتی موضوع دین رتبه ی اول موضوعی در کتاب های منتشر شده در سی سال پس از انقلاب بوده است. رتبه های بعدی به ترتیب به ادبیات با 105 هزار و 943 عنوان، علوم عملی با 71 هزار و 972 عنوان، علوم اجتماعی با 62 هزار و 169 عنوان و علوم طبیعی و ریاضیات با 52 هزار و 902 عنوان اختصاص دارد.

کتاب های زبان با 42 هزار و 437 عنوان، تاریخ و جغرافیا با 28 هزار و 564 عنوان، هنر با 23 هزار و 214 عنوان، فلسفه با 20 هزار و 788 عنوان و کلیات با 18 هزار و 99 عنوان در رده های بعدی قرار دارند. آن چه به خوبی مشهود است توجه به آثار دینی و ادبی و علمی است که نمایان گر سطح سلیقه ی خوانندگان ایرانی است. نکته قابل توجه آن که قبل از انقلاب بیشتر آثار منتشر شده ترجمه از آثار غربی بود.

تحول در آن چه می نوشتند

قبل از انقلاب نه به تعداد کتاب ها توجه می شد نه به محتوای کتاب ها. کتاب هایی که منتشر می شد در خدمت اهداف استعماری و استبدادی بودند. معمولاً بررسی محتوایی کتاب های منتشر شده پس از انقلاب نشان می دهد موضوع کتاب های منتشر شده پس از انقلاب، هم در عنوان هم در روی کرد، کاملاً دگرگون و بسیار متنوع شده اند. می توان محتوای موضوعات کتاب های پس از انقلاب را در سه دهه ی گذشته به صورت زیر بررسی کرد.

دهه ی اول: مهم ترین ممیزه ی آن برداشته شدن تیغ سانسور از گردن نویسندگان و کتاب ها بود. بعد از انقلاب آزادی چنان شد که تا مدتی کسی برای چاپ و انتشار کتابش مجوز نمی گرفت. در نتیجه در مدت کوتاهی همه نوع کتابی منتشر شد. البته با توجه به شرایط انقلاب و حضور گروه های فکری مختلف در کشور ، بیش از هر چیز مردم دنبال کتاب هایی بودند که دیدگاه های اسلام را نسبت به مسائل مختلف تبیین می کردند. تبیین تئوریک انقلاب و پس از شروع جنگ موضوعات مربوط به جنگ و دفاع، از مهم ترین موضوعات کتاب های دهه ی اول بود.

دهه ی دوم: مسلماً این تقسیم بندی ها قطعی و خط کشی هایش دقیق نیست، اما شاید درباره ی ادبیات دهه ی دوم انقلاب بتوان گفت شاخصه ی اصلیش ترجمه بود. ترجمه در همه ی موضوعات؛ سیاسی، فلسفی، عمرانی، پزشکی، ادبیات و تاریخ و جغرافیا. البته ادبیات دفاع مقدس هم در سال های پس از جنگ رشد کرد.

دهه ی سوم: در دهه ی سوم نسل انقلاب به تولید رسیدند و کم کم کتاب های تالیفی جای خود ر اعلیحضرت  در حوزه های مختلف باز کردند. شاخصه ی مهم این دوره توجه به کیفیت نشر و گرافیک کتاب ها است. البته با توجه به نسل جوان باسواد و آسایش و رفاه نسبی جامعه کتاب خوان ها بیش از هر چیز به ادبیات داستانی توجه دارند. در دهه ی سوم ادبیات دفاع مقدس هم رشد چشمگیری یافت تا جایی که مخاطبان غیرایرانی هم یافت. برخی دیگر از کتاب های ایرانی هم به بازارهای جهانی راه یافتند و خوانندگانی در خارج از مرزهای کشورمان، در آمریکا، اروپا، آسیای مرکزی و کشورهای عرب پیدا کردند.

کتاب های کودک هم عوض شده اند.

 «ادبیات کودک و نوجوان در سال های پیش از انقلاب بیشتر ماهیت ترجمه ای داشت و عمده ی ترجمه ها هم از آثار کشورهای اروپایی صورت می گرفت. قبل از انقلاب تعداد نویسندگان و شاعران حوزه ی کودک و نوجوان به انگشتان یک دست هم نمی رسید، اما بعد از انقلاب این وضعیت به کلی متحول شد.

هر چند شاید عوض شدن عبارت خوبی نباشد چون آن زمان کتاب کودک به عنوان یک ژانر خاص وجود نداشت.) ابراهیم حسن بیگی، نویسنده ی کتاب های کودک می گوید: «ادبیات کودک و نوجوان در سال های پیش از انقلاب بیشتر ماهیت ترجمه ای داشت و عمده ی ترجمه ها هم از آثار کشورهای اروپایی صورت می گرفت. به جرات می توان گفت که قبل از انقلاب تعداد نویسندگان و شاعران حوزه ی کودک و نوجوان به انگشتان یک دست هم نمی رسید، اما بعد از انقلاب این وضعیت به کلی متحول شد و نویسنده های فراوانی پا به عرصه ی ادبیات کودک و نوجوان گذاشتند که امروز تعدادشان حتی از نویسندگان حوزه ی بزرگ سال هم بیشتر است. کتاب های کودک قبل از انقلاب جنبه ی سرگرمی داشت و صرفاً به دنبال پر کردن اوقات فراغت بچه ها بود. گرایش به مضمون و توجه دادن کودکان و نوجوانان به مسایل دینی، تربیتی و آموزشی حاصل تحولی است که در سال های پس از انقلاب به وجود آمد.»