وضع مدارس در آغاز جنبش مشروطه:

کسروی در تاریخ مشروطیت نوشته است: در ایران مقارن نهضت آزادی خواهی دو نوع مدرسه وجود داشت یکی مدارس قدیمه که در غالب شهرها وجود داشت و دیگر مکتب هایی که جز طبقات ممتاز و توانگران کسی فرزند خود را برای درس خواندن به آنجا نمی فرستاد. در این مکاتب با اسلوبی غلط الفبا را می آموخته، سپس قرآن و گلستان (سعدی) ، به آنان آموزش داده می شد. رفتار آخوند مکتب دار با شاگردها بسیار زننده و نامطلوب بود. شاگردان روی دشکچه بر زمین پهلوی هم می نشستند و آخوند در جای بلندتر می نشست و به یکایک شاگردان درس می داد و درس پس می گرفت و کسانیکه وظیفه خود را انجام نمی دادند به دست و پای آنها چوب می زدند."

این وضع همچنان ادامه داشت تا اینکه میرزا حسن رشدیه با تحمل رنج و مرارت های بسیار اسلوب جدید تعلیم و تربیت را بنیان نهاد.

برای تکمیل و اتمام این بخش خاطرات یک دانش آموز آن دوران را در زیر می آوریم:

" ما روی زمین می نشستیم، زیر پای ما نمد کهنه ای بود که هر وقت به آن دست می زدیم خاک چندین ساله از آن به هوا می رفت... با شاگردها دورتادور دو زانو می نشستیم، چهارزانو نشستن، یا یک زانو را بالا گرفتن یا پا را در از کردن مخالف تربیت آن روز بود، پاهای ما خواب می رفت، درد می گرفت، ناراحت می شدیم ، رنج می بردیم ولی جرات نداشتیم که پای خود را دراز کنیم، یا لااقل چهارزانو بنشینیم . ایجاد خوف در شاگرد و گرفتن زهر چشم او، مبنای تعلیم و تربیت آن روز شناخته شده بود.

بین شاگرد و استاد از راه تفهیم و تحبیب کاری انجام نمی گرفت، آقا شیخ علی، معلم ما که یک چشمش هم ( بسته بود)  بود روی تشکچه بالای اطاق می نشست و یک ترکه بلندی پهلوی دستش بود که با آن " جور استاد به زمهر پدر" را عملاً به ما نشان می داد  مرا شبهای جمعه به بهانه ای و گاهی بدون هیچ دلیل می زدند که روزهای جمعه شیطنت نکنم."

تمام این موارد سبب می شد که کودکان از زیر بار تحصیل در چنین مدارس و مکتب خانه های خشنی بگریزند و یا والدین استطاعت مالی فرستادن کودکان را به مکتب نداشتند در نتیجه خیل عظیمی از کودکان در کوچه ها رها شده و در بیسوادی و نادانی پرورش می یافتند.

شمار فراوان بیسوادان در جامعه ایران اولین نتیجه از نتایج منفی بیشمار این روش تدریس بوده است . این خیل عظیم بیسوادان تاسیس مدارس ویژه بزرگسالان را الزامی می نمود. اولین مدارس ویژه بزرگسالان با عنوان اکابر برای آنانکه سن شان از رفتن به مدرسه گذشته بود تاسیس شد، صورت معمولی این نوع آموزش معمولاً به وسیله سخنرانی قرائت دیکته، انشا و مباحثه دست جمعی صورت می گرفت.

" انجمن های مختلف زنان آزادیخواه به تاسیس کلاسهای اکابر همت گماشتند( 1315 ش) اداره آموزش سالمندان رسماً تاسیس شد و وزارت فرهنگ کلاسهای عصرانه و شبانه در دبستان ها برای سالمندان دایر کرد. در دوره جنگ جهانی دوم و مدتی بعد از آن این کار متوقف شد. سپس مجدداً از سال تحصیلی 1335 به بعد به وسیله نهضت مبارزه با بیسوادی تعلیمات اکابر پیشرفت کرد.

نهضت سواد آموزی در سال 1358 به دستور امام راحل برای مبارزه با بیسوادی تاسیس شد و توانست درصد باسوادی در جمعیت بالای 6 سال را به 80% افزایش دهد. یعنی چیزی در حدود دو برابر آنچه در سال 1355 وجود داشت. در آن زمان دمیدن روح انقلاب در کالبد مردمی که عمری را در تاریکی جهل ودیکتاتوری سپری کرده بودند ، آنان را واداشت تا خود را باور کرده ، به آموختن وآموزاندن دست بگشایند . کلاسهای سوادآموزی با استقبال گسترده مرد و زن ، پیر و جوان همراه بود . وبه راستی می توان واژه " نهضت " را به این فرآیند اطلاق کرد چرا که آنچه روی داد به راستی انقلابی در نوع اندیشه ونگرش مردمی بود که تا دیروز سواد را فرع بر زندگی می خواندند و اکنون برعمری که درتاریکی سپری شده بود افسوس می خوردند. آموزشیاران نهضت سواد آموزی تا روستاهای دوردست می رفتند تا روستاییان محروم را با نعمت باسوادی آشنا سازند . نتیجه آن تلاش ها در سالهای اخیر با قبولی در دانشگاه افرادی که راه علم اندوزی را از نهضت سوادآموزی آغاز کرده بودند ، به ثمر نشسته است . نهضت سوادآموزی خیرکثیره ای است که با دستان پرتوان امام راحل جاری شد . روحش شاد بادا .