ارزیابی برنامه‌های سوادآموزی پس از پیروزی انقلاب اسلامی

هنگامی که در ۷ دی ۱۳۵۸ به دستور  امام خمینی، نهضت سوادآموزی تشکیل شد، جمعیتی بالغ بر ۱۴ میلیون نفر بی‌سواد در کشور وجود داشت. در آن زمان شور و شوق مردم برای مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی در بالاترین حد خود بود. بی شک این اشتیاق‌ها بهترین فرصت و زمینه برای حرکتی بنیادی برای ریشه‌کنی بی‌سوادی بود. اما متأسفانه به دلیل جنگ سنگین تحمیلی و درگیری‌های داخلی و در نتیجه عدم ثبات کشورامکان بهره گیری از توان مردم و دولت میسر نبود چرا که توان مردم و دولت مصروف دفاع از کشور بود.

در طول جنگ بیشتر بودجه کشور صرف هزینه‌های دفاعی می‌شد و جنگ مهم‌ترین مسئلهٔ کشور بود که باعث می‌شد سایر امور کشور از جمله سوادآموزی مورد کم توجهی قرار گیرد. پس از پایان جنگ نیز به دلیل خرابی کشور بیشتر امکانات کشور در جهت سازندگی قرار گرفت. همچنین گذشت زمان بر انگیزه‌ها و علاقه‌ها تاثیر منفی گذاشت. و پس از آن هم نهضت سوادآموزی به خوبی عمل نکرد.

از آمار فعالیتهای نهضت در سال‌های ۱۳۵۹ و ۱۳۶۰ اطلاع دقیقی در دست نیست. تنها اعلام شده طی این سالها ۷۴۱ هزار نفر زیر پوشش برنامه‌های سوادآموزی قرار گرفته‌اند. در سال ۱۳۶۱ نهضت سوادآموزی طرح ضربتی سوادآموزی را مطرح کرد، لکن طرح یادشده شکست خورد. طرح آموزش فردبه‌فرد در سال ۱۳۶۲ مطرح شد که براساس آن افراد باسواد خانوادۀ بی‌سوادان را یاری می‌کردند تا به مهارت‌های سوادآموزی دست یابند. از آن زمان به بعد طرحهای گوناگون دیگری به اجرا در آمده‌است که شامل طرحهای «گامی به سوی نور»، «سرباز معلم»، «لازم التعلیم» و «مساجد» می‌شود. علاوه بر آن نهضت سعی کرده‌است که مهاجران جنگ تحمیلی، مهاجران افغانی و عراقی، اسیران جنگی، سربازان و کارکنان دولت را زیر پوشش برنامه‌های خود قرار دهد.

سوادآموزی در ایران در پیش از انقلاب اسلامی

میزان باسوادی جمعیت ۶ سال و بیشتر کشور در سال‌های ۱۳۴۵، ۱۳۳۵ و۱۳۵۵ به ترتیب ۲۸، ۱۵ و 41.7 درصد بوده‌است. نرخ سواد مناطق روستایی در این سال‌ها نیز به ترتیب ۱۵، ۱۰ و ۲۵ درصد بوده‌است. با فرض صحت این ارقام، باز هم بررسی تطبیقی شاخص‌های یاد شده روند نامطلوب سوادآموزی را نشان می‌دهد. باید اذعان کرد که بهبود و دگرگونی وضع دشوار زندگی توده‌های بی‌سواد تنها با سوادآموزی محض و بدون نشان دادن فواید و کاربردهای سواد و علوم مختلف در زندکی امکان پذیر نخوالهد بود. ضروری است که بی‌سوادان بیش از هر چیز به آن دسته از اهداف و نیازهایی بیندیشند که با بهبود وضع زندگی آنان قرین خواهد بود.این امر سبب ایجاد یا تقویت انگیزه آنان برای مشارکت فعال در امور خواهد شد.در جریان همین مشارکت هاست که افراد بی‌سواد به اهمیت سوادآموزی بیشتر پی خواهند برد و در ضمن کسب شناخت و آگاهی از موانع رشد وپیشرفتشان، فعالانه در آموزش و تربیت شرکت خواهند کرد.

تاریخ باسوادی در ایران

مردمان تمدن جیرفت که به طور معتبر از ۵۰۰۰ سال پیش از میلاد در فلات ایران(در نزدیکی کرمان امروزی) حضور داشتند از سطح سواد و آگاهی مناسبی برخوردار بوده‌اند. برای نمونه می‌توان از روش‌های محاسبه‌ای که در آن زمان برای بازگانی و تجارت به کار می‌رفته و امروزه در کاوشگاه باستانی جیرفت بدست آمده است، از سطح آگاهی مردمان ساکن فلات ایران در آن دوران آگاه شد. همچنین از سنگ‌نوشته‌ای که در آن خط نوشتاری به کار رفته‌است و مربوط به ۳۲۰۰ پیش از میلاد است می‌توان نتیجه گرفت که مردمان تمدن جیرفت ایران اولین مخترعان خط بوده‌اند.^{[۲][۳][۴][۵][۶][۷][۸][۹]} تا پیش از این پنداشته می‌شد سومریان مخترع خط بوده‌اند. اما با کاوشی که در نوامبر سال ۲۰۰۷ انجام شد، این تصور دگرگون شد.

همچنین در دوران زرتشت و بواسطهٔ آموزه‌های او، اندیشه‌های فلسفی و جُستارهای علمی در میان ایرانیان رواج یافت. در دوران هخامنشی (حدوداً ۵۰۰ پیش از میلاد) و در دوران پادشاهی کوروش بزرگ و داریوش بزرگ که عدل و داد در ایران رواج یافته بود و دادگاه‌ها در همهٔ امپراطوری رونق داشتند، بسیاری از مردم، فرزندان خود را برای فراگیری و آموزش اصول قضاوت، برای آموزش به آموزشگاه‌ها می‌فرستادند. آن چنان که از استوانهٔ معروف کوروش بزرگ برمی‌آید، مردم ایران در آن زمان مردمانی متمدن و آگاه بوده‌اند.

در آن زمان فیلسوفان بسیاری چون استانس در ایران زاده شدند که استاد فیلسوفان پیشاسقراطی یونانی مشهوری چون دموکریتوس بوده‌اند.

جنگ روانی از منظر قرآن و سیره نبوی

تاریخ جنگ روانی از تاریخ حیات بشر جدا نیست، اما همیشه با این عنوان به کار گرفته نشده است و مانند سایر مفاهیم، در بستر تاریخ و همراه با مقتضیات زمان و مکان، متحول بوده و سیر تطور خود را تا به امروز پیموده است، به گونه‏ای که در عصر حاضر، با استفاده از فن‏آوری، بر پیچیدگی آن افزوده شده است.
در تعریف جنگ روانی، آمده است: «استفاده طراحی شده از تبلیغات و ابزارهای مربوط به آن برای نفوذ در خصوصیات فکری دشمن، با توسل به شیوه‏هایی که موجب پیشرفت مقاصد امنیت ملی شود» . (1)
در قرآن کریم، آیات زیادی وجود دارد که بیش‏تر آن‏ها ناظر به جنگ‏های صدر اسلام در عصر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله می‏باشد.بخشی از این آیات در مقام پاسخ‏گویی به جنگ روانی دشمن بوده و در صدد است که آن‏ها را خنثی کند، بخش دیگری از آیات، که جنبه تعرضی دارد، می‏خواهد روحیه طرف مقابل را تحت تاثیر قرار داده، به تسلیم وادارد; بخشی دیگر از آیات نیز در زمانی که مسلمانان احساس‏ضعف وشکست می‏کنند، درصدد تقویت روحیه آنان است.
با مطالعه سنت نیز می‏توان روایات متعددی را در این زمینه ذکر کرد.از مهم‏ترین روایات در این باب، روایاتی است که حاکی از جواز به کاربردن خدعه در جنگ است: «الحرب خدعة‏» . (2)
جنگ روانی از مصادیق بارز «خدعه‏» به معنای «مکر، حیله و فریب‏» است. (3)
در فقه اسلامی، خدعه در جنگ جایز است.علامه حلی‏رحمه الله در کتاب‏های تذکره و منتهی بر این مطلب، ادعای اجماع نموده است. (4)
روایاتی که علمای اسلام برای جواز خدعه در جنگ بدان استدلال نموده‏اند، گویای جواز جنگ روانی است.
پیامبراکرم صلی الله علیه وآله با نقشی همه جانبه، که در جنگ‏ها به کار گرفته بود، دگرگونی بزرگی در آیین نبردهای جدید به وجود آورد.وی جنگ را به تمام جبهه‏ها کشاند و از هر سلاحی که می‏توانست‏بهره گرفت; هم‏چنان که نبرد همه جانبه در تمام جبهه‏ها جریان داشت، «جنگ روانی‏» نیز با شدت مورد استفاده قرار می‏گرفت. جنگ‏های مسلحانه نتیجه عوامل نظامی، اقتصادی و روانی است و به همین دلیل به «نبرد همه جانبه‏» تعبیر می‏شود. (5)
قرآن کریم به مسلمانان ماموریت داده است تا کلیه نیروها و امکاناتی را که می‏توان در راه جنگ و دفاع و رسیدن به قدرتی بازدارنده به خدمت درآورد، فراهم کنند: «و شما بر (مقابله) با آن‏ها، هر چه در توان دارید، از آلات جنگی و اسبان تازه نفس و آماده، برای تهدید و ترساندن دشمنان خدا و دشمنان خودتان فراهم آورید.و بر دیگران که شما بر دشمنی آنان مطلع نیستید و خدا به آن‏ها آگاه است نیز مهیا باشید و...» (انفال 8: 60) مرحوم طبرسی در این‏باره می‏نویسد: «اطلاق آیه "من قوه" شامل انواع سلاح‏ها، افراد آموزش‏دیده، تاسیسات و آموزشگاه‏های نظامی، استحکامات، وحدت صفوف و نیروها، تلاش و تکاپوی ملی، رشد و قدرت و استقلال اقتصادی، موضع برتر سیاسی، استحکام باورهای ایدئولوژیک و بالاخره، هر آنچه از پشتوانه مادی و معنوی که می‏توان به خدمت جنگ درآورد، می‏گردد» . (6)
با توجه به گستره بحث «جنگ روانی در قرآن و سیره نبوی‏» ، از میان ابزارها و مکانیسم‏های جنگ روانی، در این نوشتار، فقط موضوع «شایعه‏» مورد بررسی قرار می‏گیرد.

نصیحت لقمان به فرزند خود :مناظره ی زبان و اندامها

چون پدر،، فرزند خوبى تربیت نکرده و پسر نیز پدر را ارج و احترام نگذارده !هر دو با هم سوار شدند، دسته دیگر گفتند: چه آدمهاى بى رحمى !با سوار شدن خود کمر حیوان را شکسته و بیش از طاقت بارش نموده اند!هر دو از مرکب پیاده شدند، حیوان را جلو انداخته ، به دنبالش راه افتادند. جماعتى گفتند: جاى شگفت است هر دو آنها پیاده رفته مرکب آنها خالى حرکت مى کند!حضرت به فرزندش گفت : آیا چاره اى در تحصیل خوشنودى مردم دارى ؟ پس به آنها توجهى نکن و بکوش تا خوشنودى خدا را به دست آورى !
زبان : بر فرض ، من مطلب شما را تصدیق کنم ، ولى وقتى که تو مرتکب جرم سرقت مى شوى من چه دخالتى دارم ؟
سرقت و دزدى
دست : مگر سرقت چیست ؟
زبان : خیلى تعجب است که شما هنوز بزرگى گناه سرقت را نفهمیده اید، مگر با قرآن آشنائى ندارید؟ مگر به این آیه نرسیده اید که خداوند مى فرماید: دستهاى مرد و زن دزد را به پاداش عملشان ببرید که عوبتى است از خدا. و خداوند عزیز و حکیم است .

حسنه ی بزرگ

حضرت آیت الله خامنه ای رهبر انقلاب اسلامی پیش از ظهر امروز در دیدار مسئولان نهضت سوادآموزی سراسر کشور با ایشان از خدمات و تلاشهای معلمان و دست اندرکاران این نهضت در کاهش قابل توجه شمار بی سوادان ایران بعنوان یک کار عظیم و پرفضیلت تمجید کردند.
مقام معظم رهبری در این دیدار با اشاره به ویژگیهای نهضت سوادآموزی در برقراری روابط صمیمانه و اسلامی با بیسوادان فرمودند: آموزش افراد بی سواد و آشنا کردن آنان با علم و دانش حسنه ی بزرگی است و از این رو نهضت سوادآموزی در کشور ما بر بخش عظیمی از مردم حق حیات دارد زیرا با خدمات ارزنده ی خود کلید تفکر و فراگیری را به آنان بخشیده است.
حضرت آیت الله خامنه ای ضرورت توجه بیش از پیش برنامه ریزان کشور را به امر سوادآموزی مورد تأکید قراردادند و فرمودند: رشد و توسعه در یک کشور با استفاده از بازوهای اجرایی با سواد و آگاه به مراتب سهلتر وسریعتر صورت می گیرد. آگاهی روستائیان باسواد به توصیه های کشاورزی و بهداشتی تأثیر مهمی در کار و زندگی آنان دارد و شکوفایی استعدادهای درخشان موجود در روستاها و مناطق محروم کشور در سایه باسوادی و به برکت سواد ممکن خواهد شد.

روش‌های سوادآموزی در زبان فارسی در پایهٔ اول ابتدائی

سوادآموزی در ایران در طی یک‌صد سال گذشته که آموزش و پرورش جدید آغاز گردیده دستخوش تحولاتی متعدد گردیده است. زمانی سوادآموزی با روش‌ سنتی مکتب‌خانه‌ای در مدارس جدید پی گرفته می‌شد، دشواری‌ها و تنگناهای سوادآموزی مکتب‌خانه‌ای نیاز به تحول در روش سوادآموزی را ایجاد می‌کرد. در میان آنهائی که در پایه‌گذاری روش تازه‌ای در سوادآموزی ایجاد کردند نام جبار باغچه‌بان بیش از سایرین جلب توجه می‌کند. یکی از دلایل تمایل به ابداع روش، وقوع تغییر اساسی در فناوری به‌طور عام، فناوری اطلاعاتی به‌طور خاص ایجاد تنوع در روش‌‌های یادگیری و یاددهی است. این جریان اساساً میل به نوآوری در کلیهٔ امور مربوط به علوم انسانی است، بالطبع این امر به تعلیم و تربیت در کشور ما نیز تأثیرگذار شد. روش کلی جدید روش و تکنیک‌ها را در روش سوادآموزی کشور که روش ترکیبی بوده است مورد بازنگری قرار ذاذه است. ارائه کنندهٔ این روش معتقد است این روش همانند روش‌های قبلی قابل نقادی علمی است

تاریخچه سواد آموزی پس از انقلاب اسلامی ایران

پس از پیروزی انقلاب اسلامی, بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی با درک عمیق از مشکلاتی‌که در اثر بیسوادی مردم در جامعه بروز و ظهور می‌یابد طی فرمانی موضوع بسیج سوادآموزی را صادر نمودند.

در هفتم دی ماه سال 1358 سازمان نهضت سوادآموزی با هدف با سواد کردن خیل عظیم بی‌سوادان کشور تشکیل شد. حضرت امام (ره‌) به‌منظور تقویت برنامه‌های سوادآموزی حجه‌الاسلام و المسلمین محسن قرائتی را به‌عنوان نماینده خویش‌ در این سازمان منصوب نمود.

در سال 1363 دولت با هدف تقویت و توسعه برنامه‌های مبارزه با بی سوادی در کشور اساسنامه سازمان را به‌تصویب مجلس رساند. که در آن وظیفه اصلی نهضت آموزش بزرگسالان ,در حد خواندن و نوشتن و آموختن حساب با استفاده از ابزارهای هنری و تشویق و ترغیب بیسوادان و کم سوادان در یادگیری بیشتر جمعیت بی‌سواد کشور تعیین شد.

در طی سالهای پس از تشکیل سازمان از ساختارهای تشکیلاتی مختلفی استفاده نمود که تمامی این ساختارها بر مبنای توزیع وظایف و مسئولیت‌ها طراحی شد.

در حال حاضر ستاد سازمان متشکل از سه معاونت و 15 دفتر و مدیریت برنامه‌ریزی و نظارت بر فعالیتهای سوادآموزی در کشور می‌پردازد.

1-  در فاصله زمانی صدور فرمان بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران (7دیماه 1358) تا انتخاب نماینده خود در سازمان (سال1361) ، حرکت سوادآموزی و مبارزه با بیسوادی ،توسط دستگاههای ذیربط (آموزش و پرورش ، جهادسازندگی ، جامعه روحانیت ، جهاد دانشگاهی و نهضت سوادآموزی) و بصورت شورایی اداره می شد. وبا توجه به فضای انقلابی جامعه ، با همکاری تمامی نهادهای مردمی (از قبیل مساجد ،کمیته های انقلاب ، بسیج مستضعفین ، کانونهای فرهنگی ،انجمنهای اسلامی ،نیروهای مسلح ، کارخانجات ، کارگاهها، اصناف و ... ) بصورت خودجوش و گسترده ، اقدام به آموزش باسوادان با همکاری آموزش و پرورش ، برای یاددادن و تشکیل کلاسهای سوادآموزی در تمامی فضاهایی که امکان تشکیل کلاس در آنها وجود داشت ، کردند.

سوادآموزی: اولین گام دانایی

تحصیل و علم اندوزی با توجه به سخنان نبی اکرم و اهل بیت مکرم ایشان برهر مسلمانی فرض و واجب است. اهتمام حضرت رسول نه تنها در گفتار که در کردار ایشان نیزمنعکس است. باید دانست که سرنوشت یک ملت را بدون دگرگونی در نحوه تفکر و اندیشیدن او نمی توان تغییر داد. علیرغم توصیه های مکرر اسلام و قرآن برعلم اندوزی ، تدبر و تفکر متاسفانه شمار اندکی از مسلمانان درطول زمان به این شیوه عمل کردند و هر چه فاصله زمانی این جوامع با زمان ظهور اسلام بیشتر شد، کاستی و نقصان در تعلیم و تعلم نیز رو به افزایش نهاد.

درخشش علمی و فرهنگی جوامع اسلامی تا سده های نهم و دهم قمری خود موید این مطلب است ولی از آن پس مدارس علمی جوامع اسلامی نتوانستند چهره های درخشانی را به جهان عرضه دارند.

با ذکر این مقدمه بهتر آن است که به نحوه تعلیم و تعلم و میزان باسوادی در سالهای آخرین پیش از انقلاب نظری افکنیم. در سال 1355 درصد باسوادی در جمعیت 6 سال و بالاتر در کشور ما تنها 5/47% بوده است یعنی بیش از نیمی از جمعیت کشوری که خود را وارث تمدن ایران باستان می دانست حتی سواد خواندن و نوشتن نداشتند چه رسد به علم اندوزی و کسب معارف و علوم روز . چه عاملی باعث این میزان بی سوادی در جامعه ای مانند ایران شده بود، جامعه ایی که سعی داشت با تبلیغات دروغین و با تقلید از مظاهر تمدن غرب خود را یک جامعه مترقی بنمایاند، چگونه در لایه های پنهان اینچنین شرط اولیه پیشرفت را رها کرده بود؟ با نگاهی به نحوه تعلیم و تربیت طول در حداقل سه قرن گذشته آشکار می کند که چگونه در میان قرن 14 نیمی از جمعیت کشور ما بی سواد بودند.

برای آشنایی با عواملی که منجر به این میزان بی سوادی در کشور شد، با اشاره ایی کوتاه به نحوه اداره مدارس ازدوره صفویه خواهیم پرداخت.

مکتب خانه ها در عهد صفویه:

تاورنیه(گردشکر فرانسوی) در سفرنامه خود از روش نامطلوب و توام با خشونت تعلیم و تربیت در ایران عهد صفویه و از عشق فراوان ایرانیان به خصوص: کسبه و ارباب صنایع به فراگرفتن علوم سخن می گوید: از طفولیت آنها را به مکتب می فرستند و در هر محله، چندین مکتب خانه دایر و موجود است و در آنجا همهمه غریبی می کنند، تمام به اتفاق با صوت بلند درس خود را تکرار می نمایند و هر کدام ساکت بشوند، معلم چوبش می زند، اما اطفال خانواده های ثروتمند به این قسم مکاتب نمی روند، اولیای آنها معلمین خصوصی می آورند تا اطفالشان در خانه مشغول تحصیل شوند.

چوب زدن و تنبیه کردن اطفالی که به مکتب خانه می رفتند امری رایج و مرسوم بود به طوریکه در کتاب " انیس الناس" در باب " تعلیم و تربیت" یکی از موارد توصیه شده به والدین این بود که :" در تحصیل علم و هنر اگر معلمان او( منظور کودک) را برنجانند منع نکند، و شفقت پدری رها کند. چه طفل علم و ادب به رنجانیدن و ناخوشی آموزد نه به طبع خوش" در این شرایط درس خواندن و رسیدن به مدارج بالاتری از تحصیل نیازمند انگیزه ایی قوی و کوششی عظیم بود. و این خود بیانگر علاقه مفرط ایرانیان به فراگرفتن علوم است که کاری( یک گردشکر دیگرعهد صفوی) نیز در سفرنامه خود به آن اشاره کرده است.

وضع مدارس در اواخر زندیه و ایل عهد قاجاریه:

نویسنده رستم التواریخ وضع مدارس و مکاتب آن دوران را چنین توصیف می کند: در آن زمان این طالب حق هفده ساله بودم و در دبستان مشغول به درس خواندن بودم و از جانب رحمت پناه، معلم و نایب و خلیفه در مدرسه و مکتب بودم و تخفیفاً به قدر هفتاد نفر از امیرزادگان و وزیرزادگان و عالم زادگان و کدخدازادگان و حاجی زادگان... بنده وار و سرافکنده با خفض جناح و خوف و تشویش در تحت امر و نهیم بودند و با کمال وقوف متوجه درس و مشق ایشان بودم. مرحوم معلم، ده نفر از اهل مکتب را به جهت این طالب حق عمله گیر و دار و زدن و بستن مقرر داشت و این طالب حق، نظامی برپا نموده که هر کدام از اطفال که (از) بامداد درس خوانده و تا آخر روز روان ننموده باشند، در وقت خواندن اگر غلط بخوانند، غلطی ده چوب بر پای ایشان زده و اگر بد بنویسند  ده چوب به کف دستشان زده شود.